تأملی پیرامون نسبت و جایگاه دین و علوم طبیعی در جهان امروز برای شناخت سه گانه مذکور از منظر ایان باربور
در غربِ مسیحی عموما تلاش بر آن است تا علم و دین به وحدت برسند که در این مسیر معمولا دین به نفع علم کنار میشکد؛ ایان باربور (برنده جایزه بنیاد تمپلتون) در همین راستا میگوید:
«هدف من آن است که جایگاه دین را در عصر علم بررسی کرده و تفسیری از مسیحیت ارائه کنم که پذیرای ایمان مبتنی بر کتاب مقدس و نیز علم معاصر باشد.»
باربور در ادامه میپرسد جایگاه علم در عصر علم چیست؟ امروزه چگونه میتوانیم به خداوند باور داشته باشیم؟ چه دیدگاهی دربارۀ خداوند با فهم علمی از جهان هماهنگ است؟ آرای ما دربارۀ سرشت انسان از چه راههایی تحت تأثیر یافته های علمی معاصر قرار میگیرد؟ جستجو برای معنا و هدف در حیات چگونه میتواند در جهانی که علم آنرا آشکار ساخته است تحقق یابد؟
باربور برای پرداختن به این مسائل، پنج ویژگی عصر علم را برمیشمارد که دانستن آنها میتواند مسئله های چالشیِ میان علم و دین را بهتر نمایان سازد:
(آنچه در ادامه آمده، بخش هایی از ترجمه کتاب دین و علم ایان باربور ص 31 الی 35 است)
- موفقیت روش های علم
دستاوردهای چشمگیر علم برای بیشتر مردم شناخته شده است. پژوهش علمی به ما دربارۀ بسیاری از قلمروهای طبیعت که پیش از این دسترس پذیر نبود، معرفت داده است. اعتبار این کشفیات به این حقیقیت که آنها ما را به فناوری های جدید و قدرتمند رهنمون گشته اند، مضاعف میشود. از دید برخی مردم، علم یگانه راه قابل اعتماد برای معرفت به نظر میرسد و برای آنان، اعتبار باورهای دینی، با روشها و نیز با کشفیات خاص علم کاسته شده است. دیگران اظهار میکنند که دین، راه های متمایز خود را برای معرفت دارد که کاملا با راه های علم متفاوت است اما گروه مزبور با این پرسش مواجه اند که اگر «فهم دینی» و «معرفت علمی» متفاوت است، آنگاه چگونه میتوانیم آنرا (فهم دینی) قابل اعتماد تلقی کنیم؟ علم به عنوان یک روش، همچنان نخستین چالش برای دین در عصر علم به شمار می آید.
- دیدگاه جدید دربارۀ طبیعت
بسیاری از علوم، قلمروهایی از طبیعت را به ما نشان میدهنند که ویژگی های آنها با آنچه در قرن های گذشته فرض میشد بسیار متفاوت است. پیامدهای این ویژگی های بدیعِ فیزیک کوانتوم و نسبیت مانند «عدم تعین» در رویدادهای زیرِ اتمی و درگیر بودن مشاهده گر در روند مشاهده چیست؟ اهمیت الهیاتیِ انفجار بزرگ براساس نظریه های کنونی در اخترفیزیک چیست؟ (انفجار بزرگ یعنی انفجار آغازین که انبساط جهان از پانزده میلیارد سال گذشته تاکنون با آن آغاز شد) چگونه شرح و وصف های علمی دربارۀ آغاز کیهان و تکامل زیست شناختی به آموزۀ آفرینش در مسیحیت ارتباط می یابند؟ داروین روندی طولانی و آهسته برای پیدایش و رشد گونه های جدید _از جمله نوع انسان_ با استناد به عملکرد تغییرهای اتفاقی و انتخاب طبیعی تصویر کرد. به تازگی زیست شناسان ملکولی، کشفیات حیرت انگیزی دربارۀ نقش DNA در تکامل، رشد و عملکرد ارگانیزم های امروزی به انجام رسانده اند. این کشفیات به ما دربارۀ سرشت حیات و ذهن چه میگویند؟
- زمینه ای جدید برای الهیات
بر این باورم که منابع اصلی باورهای دینی _آنگونه که در الهیات به انتظام کشیده شده اند_ عبارت است از تجربه دینی، آئین ها و داستان های جامعه دینی؛ اما در عین حال، در دو ساحت خاص از تأمل الهیاتی، باید یافته های علم معاصر به حساب آورده شود: نخست، آموزۀ سرشت انسان و دوم، آموزه آفرینش. به جای تقلیل گرایی که براساس آن همه پدیده ها از راه رفتار مؤلفه های ملکولی آنها تعیین میشوند، دیدگاهی عقلانی و چندسطحی دربارۀ واقعیت ارائه خواهم کرد. در این دیدگاه، سیستم هایی با وابستگی متقابل و نیز کل های بزرگتر بر رفتار بخش های نازل تر تأثیر میگذارد. اینگونه تفسیر یک جایگزین هم برای دوگانه انگاریِ کلاسیک میان روح و ماده {یا ذهن و بدن} و هم برای ماده گرایی که غالبا جای دوگانه انگاری را گرفته است، فراهم میسازد. این نکته را مطرح خواهم ساخت که الهیات پویشی پاسخ متمایزی به این پرسش میدهد که چگونه خداوند میتواند در جهان _آنگونه که علم امروز آنرا فهمیده است_ عمل کند؟
- پلورالیسم دینی در عصر جهانی
فناوری های ارتباطات، سفر و وابستگی های متقابل جهانی در عصر حاضر موجب شده است تا گروهی از ارتباط روزافزون و متقابل میان ادیان مختلف جانب داری کنند. در گذشته ادعاهای دینی مطلق گرایانه به سرکوبی، جنگ های صلیبی و جنگ های دینی منجر شد و این روند همچنان در منازعات خاورمیانه، ایرلند شمالی، بالکان و جاهای دیگر ادامه دارد. در جهانی که ممکن است خصومت ها به یک جنگ گسترده تبدیل شوند باید مسئله پلورالیسم دینی را جدی بگیریم. پلورالیسم دینی هرگونه ادهای انحصاری از سوی هرگونه سنت دینی یا دیدگاه الهیاتی را زیر سوال میبرد.
- تهدیدهای محیط زیست
سیاره ما در بحران است و تخریب جنگلها، فرسایش خاک، مواد شیمیایی مضر، آلودگی زمین های کشاورزی، هوا و آب، همراه با رشد جمعیت به شدت به محیط زیست در سراسر جهان آسیب میرساند. ما با نرخی بی سابقه در حال از دست دادن تنوع زیستی و به مخاطره افکندن گونه ها هستیم. آیا سنت های دینی میتوانند در ایجاد یک اخلاق محیط زیستی جدید نقش ایفا کنند؟ سنت مسیحی به دلیل ترسیم خط قاطع میان انسان و دیگر مخلوقات و نیز به خاطر نگاه به انسان و سعادت او به عنوان هدف آفرینش، به درستی مورد نقد قرار گرفته است؛ همچنین این سنت بر تعالی الوهی به بهای از دست دادن درون ماندگاری {حلول} در طبیعت تأکید شده است؛ اما نویسندگان معاصر به بازیابی مفاهیم «سرپرستی» و «گرامی داشت طبیعت» و وجود «امر قدسی» در آن پرداخته اند و که میتوانند امروزه در اخلاقیات مربوط به محیط زیست سهیم باشند. علاوه بر این، باید برای نیل به فهم «خویشاوندی تکاملی» در میان همۀ مخلوقات و وابستگی متقابل بوم شناختی در همۀ صورت های حیات و نیز امکان وجود الگوهای ادامه پذیرتری برای کاربرد کشاورزی، فناوری و استفاده از منابع، توجه خود را به علم معطوف سازیم. رویکردهای ما به طبیعت تحت تأثیر دین و علم، هر دو قرار دارد.
(دین و علم ایان باربور ص 31 الی 35)
